بدون شک طولانی ترین جنگ در قرن بیستم، جنگ بین ایران و عراق بود. شما دوستان عزیز حتما می دانید که سی و یکم شهریور ماه، سال هزار و سیصد و پنجاه و نه آغاز تجاوز ارتش بعث عراق در زمان رژیم صدام حسین به ایران بود و از همین زمان آغاز دفاع هشت ساله مردم ایران با تمام سختی ها آغاز شد. جنگ ایران و عراق، جنگی بود که باید در روایتی تحلیلی به ابعاد مختلف آن با گذشت این همه سال از آن زمان توجه ویژه کرد. در این مقاله به پاس ایثار شهدا و رزمندگان به بررسی جنگ ایران و عراق میپردازیم.

در این مقاله قصد داریم تا با شما دوستان عزیز به بررسی جنگ ایران و عراق بپردازیم. پس پیشنهاد می کنم در ادامه همراه ما باشید.

اوضاع ایران بعد از انقلاب اسلامی

شما دوستان عزیز باید بدانید که در سال ۱۳۵۹، جمعیت کشور ایران حدود ۳۷ میلیون بود. از این تعداد حدود ۵۲ درصد شهری و مابقی روستایی بودند. همچنین کشور ایران مردمی از قومیت ‌های مختلف همانند فارس، ترک، کرد، لر، عرب و … را در خود جای داده است.

در آن زمان اقتصاد ایران تنها به فروش نفت متکی بود. همان طور که می دانید از سال ۱۳۵۳ قیمت نفت به طرز باور نکردنی بالا رفت و درآمد های کشور ایران هم به این علت بالا رفت، اما به دلیل اقتصاد نا هماهنگ و ضعیف ایران، این درآمد را نتوانست به شکل درستی استفاده نماید و به همین علت، تورم در این کشور روند صعودی به خود گرفت.

باید اشاره داشت که تا حدودی خدمات رفاهی بهتر از گذشته شد. دولت در بخش صنعت  سرمایه‌ گذاری بیشتری کرده بود. کارشناسان مختلف خارجی به ایران آمدند و صنایع ایران را رونق دادند، البته این نکته بسیار قابل اهمیت است که بیشتر صنعت کشور، مونتاژ بود و توسط کارشناسان خارجی که بر آن مسلط بودند اداره می شد. همچنین این کارشناسان به هیچ وجه نمی ‌گذاشتند نیروهای بومی با روند کار آشنا شوند و آن را در بر بگیرند.

در سال ۱۳۵۷ که انقلاب مردم ایران به اوج خود رسیده بود، به علت اعتصابات زیاد در صنایع مختلف از جمله اعتصاب در شرکت نفت، درآمد ملی کشور  به شدت کاهش یافت و به این ترتیب اوضاع اقتصادی کشور در مرحله سخت و دشواری قرار گرفت.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز هم دولت بحران ‌های مختلفی داشت و نمی ‌توانست وضع آشفته و کم ‌رونق اقتصاد ایران را سازماندهی نماید.

بنیان گذار کبیر انقلاب، امام ‌خمینی همان ابتدا برابر درخواست‌ های مکرر این مردم گفت:

این ها مکرر آمدند پیش من که در اطراف ما بیکاری زیاد است و هیچ نداریم، آب و برق نداریم، دبستان نداریم، بیمارستان نداریم و از این حرف ‌ها، خوب، هر کسی از هر جا هست می ‌آید می ‌گوید و غالباً هم می ‌گویند هیچ جا مثل ما محروم نبوده. ما به این ها می‌ گوییم که خوب این تازه شده است؟ یا از قدیم بوده است؟ انقلاب این را آورده است یا خیر این سابق بوده است و حالا ما وارد شدیم به جایی که همه این ها نبود، بختیاری می ‌گوید که “ما از همه محروم ‌تر بودیم”، سیستانی می‌ گوید “ما از همه محروم ‌تریم” بلوچستانی هم همین را می‌ گوید، کردستانی هم. همه هم راست می ‌گویند که محروم بوده ‌اند باید قدری صبر کنند، ببینند که باید چه بکنند، این ها خیال نکنند که حالا که ما بیکار هستیم، پس یا الله بدهید”.

دلایل شروع جنگ ایران و عراق

شما دوستان عزیز باید بدانید که یکی از عللی که باعث شده تا این جنگ در بگیرد، تحریک و ترغیب کشور آمریکا بود.

– کشور آمریکا برای بازسازی اعتبار و بازیابی شهرت و قدرتش در منطقه، در ترغیب و تهییج عراق برای حمله به ایران اثرگذار بود. شواهدی نیز این ادعا را تایید می کند: کمی قبل ‌تر از حمله ‌ی عراق به ایران، برژینسکی از مجموعه عملیات نظامی علیه ایران سخن رانده بود که با احتساب حمله نظامی طبس و شکست آن، تجاوز عراق می‌ تواند یکی از قطعات این پازل باشد. روزنامه «نیویورک‌تایمز» در اردیبهشت ۱۳۵۹، ضمن تحلیل طرح‌ های آمریکا پیرامون ایران، حدس حمله‌ ی عراق به ایران را مطرح کرده بود. افزون بر این، در حالی ‌که روابط دیپلماتیک عراق و آمریکا قطع بود، برژینسکی چندین بار قبل از حمله‌ ی عراق به ایران، به‌ شکل محرمانه به بغداد سفر کرده و با صدام حسین دیدار کرده بود.

– در بررسی جنگ ایران و عراق،موردی دیگری که باعث به وجود آمدن این جنگ شد، اعمال حاکمیت بر اروند رود بود. اختلاف ارضی در این منطقه ‌ی حساس و استراتژیک، به دوران امپراتوری عثمانی باز می ‌گشت و تا زمان استقلال عراق (۱۹۳۲) نیز ادامه داشت؛ به‌ شکلی که عراق پس از استقلال، ادعای حاکمیت مطلق بر اروند رود را مطرح کرد. روند این درگیری در ۱۳ ژوئن سال ۱۹۷۵ به انتشار بیانیه الجزایر انجامید. در چارچوب این عهدنامه، خط تالوگ در اروند رود، مرز مشترک دو کشور شد؛ اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، عراق با بهانه‌ جویی ‌ها و ایجاد درگیری ‌های متعددِ مرزی، در ۲۷ شهریور ۱۳۵۹ به ‌طور یک ‌جانبه این عهدنامه را لغو کرد. همچنین صدام حسین در این ‌باره اعلام کرد وضعیت حقوقی شط‌العرب باید به وضع قبل از مارس ۱۹۷۵ بازگردد و این رودخانه را جز تمامیت عربی عراق اعلام کرد

–  یکی از مواردی که در بررسی جنگ ایران و عراق باید به آن اشاره داشت،تصرف تمام خاک کشور ایران از جمله مواردی بود که باعث ایجاد جنگ شد.

حکومت بعث عراق با بلند پروازی و جاه طلبی صدام درصدد ارتقای موقعیت ژئوپلیتیک خود بود. آن ‌ها بر این باور بودند که محدودیت ‌های ژئوپلیتیک، قدرت و منافع ملی عراق را محدود کرده است. با وقوع انقلاب اسلامی، حکومت بعث گمان می‌ کرد ایران بستر مناسبی برای تحقق این هدف است؛ چراکه توان این کشور نوپا اندک است و جنگ به ‌زودی با تأمین اهداف عراق پایان می ‌پذیرد. عراق در این جنگ علاوه ‌بر حاکمیت بر اروند رود، تجزیه خوزستان و اشغال جزایر تنب کوچک و بزرگ را نیز جزء اهداف خود تعریف کرده بود.

– رهبری جهان عرب نیز از عوامل دیگر آن است. این امر در امتداد رقابت و منازعه میان عراق و مصر صورت می‌ گرفت. مصر که از زمان «جمال عبدالناصر» مدعی رهبری فکری و سیاسی کشورهای جهان عرب بود، در جریان توافقنامه «کمپ دیوید» توسط «انور سادات» از اتحادیه عرب اخراج شد. در چنین خلأ قدرتی، رژیم عراق درصدد برآمد تا با حمله به ایران، این جایگاه را از آن خود کند.

سردار حسین علایی در فصل نهم کتاب تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق با نام «پایان جنگ» درباره وضعیت جنگ پس از ورود علنی تر آمریکا به نفع عراق به جنگ و تقویت قوای نظامی عراق می ‌نویسد:

از آنجا که این تهاجم ۱۷ آوریل ۱۹۸۸ برابر با روز اول ماه مبارک رمضان آغاز شد، رژیم عراق اسم این عملیات را «رمضان المبارک» گذاشت. حمله به فاو در شرایطی صورت گرفت که اکثر فرماندهان و نیروهای تهاجمی سپاه در غرب کشور و در منطقه عملیاتی والفجر ۱۰ حضور داشتند. البته این فرماندهان بلافاصله پس از شروع تهاجم عراق خود را به فاو رساندند. حدود ساعت ۹ صبح روز ۲۸ فروردین ۱۳۶۷ یگان های نیروی زمینی ارتش عراق وابسته به دو سپاه هفتم و گارد ریاست جمهوری پس از بمباران موشکی، هوایی، شیمیایی گسترده و همچنین حملات توپخانه ای، عملیات خود را آغاز کردند. عراق از بمباران هوایی برای انهدام پل ‌های عقبه از جمله پل ‌های آبادان و اروند رود و از گازهای شیمیایی سیانور برای از کار انداختن توپخانه و ادوات ایران استفاده کرد.

بدون شک در بررسی جنگ ایران و عراق،این نکته بسیار ضروری است که در اوایل جنگ تعداد توپخانه ایران در جبهه فاو به کمتر از ۳۰ عراده می ‌رسید. در همان ساعات اولیه حمله با گازهای اعصاب، حدود ۲ هزار مصدوم به بیمارستان شیمایی ابوالفضل در فاو و تعداد ۵۰۰ رزمنده نیز به بیمارستان صحرایی فاطمه الزهرا در عقبه انتقال یافتند. پس از بمباران‌ های روز اول که ۳۱۸ مورد حمله هوایی بود، ارتش بعثی با استعداد یک سپاه که حدود ۴ لشکر می ‌شد، از سه محور ام القصر، جاده استراتژیک و جاده البحار به مواضع نیروهای ایران حمله کرد… مجموعاً ایران در خط پدافندی ۳۰ کیلومتری فاو حدود ۴ هزار نیروی پیاده مانوری داشت و حداکثر توان نیروهای ایران در منطقه فاو، حدود یک لشکر برآورد می ‌شد. این در حالی بود که عراق با ۴۰ هزار نیرو یعنی ده برابر استعداد نیروهای مدافع و با کمک ۱۴۵۰ تانک و نفربر و ۳۵ گردان توپخانه و ۳۱۸ مورد حمله هوایی به مواضع ایران هجوم آورد. ارتش عراق با به کارگیری گازهای شیمیایی VX در خط اول دفاعی نیروهای ایران، خط را سقوط داد و با استفاده از گازهای خردل و آتش سنگین توپخانه و همچنین به کارگیری واحدی های زمینی توانست در بعد از ظهر ۲۹ فروردین ۱۳۶۷ منطقه فاو را از دست نیرو های ایران خارج کند و باز پس گیرد.

همچنین در این روز آمریکا نیز دومین حمله گسترده به تاسیسات نفتی جمهوری اسلام ایران در خلیج فارس را انجام داد و ناوهای جنگی آمریکا به دو سکوی نفتی ایران به نام ‌های سلمان و نصر حمله کردند و این دو پایانه نفتی را کاملا منهدم ساختند. در حدود ۳ ساعت بعد، کشتی ‌های جنگی آمریکا در منطقه میانی و در اطراف جزیره سیری به ناوچه جوشن و در منطقه شمالی خلیج فارس به ناوشکن ‌های سهند و سبلان نیروی دریایی ارتش حمله کردند و ناوهای جنگی وین رایت و سیمپسون، ناوچه ‌های ایران را هدف اصابت موشک‌ های پیشرفته هارپون قرار دادند و غرق کردند. در ادامه بررسی جنگ ایران و عراق، شما دوستان عزیز باید دانید که در همین روز قایق‌ های تندروی سپاه در واکنش به اقدام آمریکا به ناو تدارکانی دیلی تاید حمله کردند و آن را هدف قرار دادند. همچنین یک فروند نفتکش انگلستان و یک فروند کشتی تجاری قبرسی هدف قرار گرفت. پس از این درگیری ‌ها آمریکا اعلام کرد با ناوگان جنگی خود از همه کشتی ‌هایی که در خلیج فارس تردد می ‌کنند، حمایت می کند.

در نهایت با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران، آتش بس در جبهه‌ های جنگ برقرار شد، ولی عراق جنگ را حدود یک ماه دیگر ادامه داد. در ادامه جنگ، رزمندگان ایرانی یک بار دیگر ارتش عراق و منافقین را شکست دادند و به این ترتیب روندی آغاز شد که بر اساس آن جنگ هشت ساله به پایان رسید.

نتایج جنگ ایران و عراق

– در نتیجه بررسی جنگ ایران و عراق، این کشور عراق بود که از هر نظر بیشترین آسیب را متحمل شد. اگر از جنبه اقتصادی بخواهیم به این آسیب نگاهی بیندازیم، طبق انستیتو ژاپنی «اقتصادهای خاورمیانه» در گزارشی در سال ۱۹۸۷ مجموع خسارت‌ های عراق از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۵ را معادل ۲۲۶ میلیارد دلار برآورد کرد. بر مبنای برخی منابع خارجی، بین سال‌ های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ کل خسارت‌ های مستقیم و غیرمستقیم عراق معادل ۴۵۰ میلیارد دلار بوده است که این موارد شامل خسارت ‌های وارده بر زیرساخت ‌ها در همه بخش‌ های اقتصادی است.

– اگر از نگاه جایگاه عراق پس از جنگ با ایران نگاه کنیم، پی خواهید برد که رژیم بعث عراق اقتدار خود را از دست داد، به ‌گونه ‌ای که هرایر دکمجیان در کتاب خود می‌نویسد: پیروزی ‌های جنگی ایران این قابلیت را دارد که تغییراتی در نظام بعثی عراق ایجاد نماید.

– همچنین در بررسی جنگ ایران و عراق، باید بدانید که این جنگ موجب تقویت شیعیان شد. جنگ با کشور ایران که به ‌تازگی صاحب نخستین حکومت شیعی در جهان شده بود، برای شیعیان عراق بسیار دردناک بود. این اتفاق باعث شد که شیعیان این کشور که پس از انقلاب اسلامی تحت رهبری علمایی چون آیت‌الله صدر و حکیم به انقلاب اسلامی ایران و حکومت آن گرایش یافته بودند، در قالب مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق در مقابل حزب بعث قرار بگیرند.

دستاورد های رزمندگان ایران از هشت سال دفاع مقدس

– یکی از مهم ترین نکات در بررسی جنگ ایران و عراق، دستاورد های کشور ایران در دفاع مقدس، تقویت اعتماد به نفس و خود باوری بود. مردم کشور در اوج دفاع مقدس به این نتیجه رسیدند که باید خود را باور کرده و با تکیه بر توانمندی ‌های خود، به ویژه جوانان با ایمان، کشور را اداره نمایند. تاثیر این خود باوری، بعد از جنگ در عرصه‌ های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فناوری ‌های نوین دفاعی، بسیار آشکار و روشن بود.

– از دیگر دستاورد های هشت سال دفاع مقدس که در بررسی جنگ ایران و عراق به آن پرداختیم، می توان به شکوفایی استعداد و خلاقیت رزمندگان اشاره کرد. در مورد حرکت هوشیارانه‌ ی شرکت دادن نیروهای مردمی در جنگ،‌ به یاد داریم که این امر با مخالفت لیبرال ‌ها و جناح بنی ‌صدر رو به ‌رو گردید. آن‌ ها معتقد بودند که جنگ را تنها باید به ارتش واگذار کرد، ولی حضرت امام (ره) به دلیل آگاهی عمیقی که از اهداف بنیادی دشمن، مبنی بر براندازی نظام و انقلاب داشتند، راه چاره و رفع توطئه را در این می ‌دیدند که ملت به مثابه ‌ی قیام پیروز مندانه در مقابل رژیم ستم شاهی، در جنگ نیز یک پارچه به مقابله برخیزند و این استراتژی، البته تأثیری عمیق و شگرف بر روند پیروزی‌ های جبهه‌ ی حق گذاشت و بدین ترتیب بود که راه بروز خلاقیت ‌ها و ابتکارات از سوی نهاد های رسمی و غیر رسمی مربوط در جنگ هموار گردید.

– در بررسی جنگ ایران و عراق، شما شاهد رشد فضایل اخلاقی و معنوی نیز که از دیگر دستاورد های هشت سال دفاع مقدس، خواهید بود. به این شکل که همه ی اقشار ملت تحت تاثیر اخلاق رزمندگان و فضایل انسانی خانواده ‌ی آنان قرار داشتند؛ به ویژه موقعی که مراسم تشییع شهدا برگزار می ‌شد، همگان شرکت فعال داشته، از فضای معنوی آن بهره‌ مند می ‌شدند.

در پایان ما سعی کردیم به بررسی جنگ ایران و عراق از جنبه های دیگری بپردازیم. شما دوستان عزیز باید بدانید که این مطالب بخش بسیار کوچکی از رشادت ها و همچنین حماسه های به یاد ماندنی و تاریخی ملت بزرگ ایران، رزمندگان اسلام و شهدای هشت سال دفاع مقدس است.