مقدمه

انگلیس در سال ۱۹۲۱ میلادی، فیصل بن حسین را به‌عنوان اولین پادشاه کشور تازه تأسیس عراق منصوب کرد که تا قبل از آن از توابع کشور عثمانی محسوب می‌شد. هم‌زمان با شروع پادشاهی فیصل در عراق، آخرین پادشاه قاجار یعنی احمدشاه در ایران حکومت می‌کرد. پس از اینکه سلسله حکومت قاجاریان از بین رفت و سلسله پهلوی با پادشاهی رضاخان بر سر کار آمد، روابط ایران و عراق به‌عنوان دو کشور همسایه با سیاست‌های خارجی مشابه که هر دو غرب‌گرایانه بود به‌ صورت روابطی دوستانه شکل گرفت؛ اما این روابط خالی از کنش و اصطکاک نیز نبود. اولی نقطه عطف روابط ایران و عراق با عهدنامه ۱۹۷۵ معروف به عهدنامه الجزایر شکل گرفت که با انقلاب ایران تاریخی شد.

عهدنامه صلح الجزایر در روابط ایران و عراق

کودتاهای نظامی پی‌درپی در عراق منجر به تسلط حزب بعث در عراق شد و در سال ۱۹۷۰ صدام حسین به حکومت عراق تسلط پیدا کرد. ایران و عراق در آن زمان به‌طور فعال از روش‌های مختلفی برای تضعیف یکدیگر استفاده می‌کردند. برای نمونه شاه ایران با کمک مخفیانه سازمان سیا و اسرائیل از شورش کردها در عراق حمایت می‌کرد. عراق نیز در اقدام تلافی‌جویانه حامی جنبش‌های جدایی طلبانه قسمت‌های عرب نشین ایران مانند خوزستان بود. تا اینکه در سال ۱۹۷۵ روابط ایران و عراق با میانجی‌گری الجزایر به عهدنامه صلح الجزایر انجامید و مرزهای اروندرود در آن عهدنامه برای دو کشور مشخص شد.

جنگ ایران و عراق، دومین جنگ طولانی قرن بیستم

بروس ریدل از محققان و تاریخ نویسان نشریه الکترونیکی بروکینگز در مقاله خود آورده است مع سقوط شاه و انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ میلادی برابر با سال ۱۳۵۷ شمسی هیچ روابطی را مانند روابط ایران و عراق تحت تأثیر قرار نداد. صدام حسین به حرف‌های غلامعلی اویسی در زمینه شرایط داخلی ایران خوش کرد و آغازگر جنگ با ایران بود. اویسی آخرین فرمانده ارتش زمان شاه بود که در امریکا به سر می‌برد و به صدام قول داد که در آن زمان ایران ضعیف بوده و ارتش بعد از انقلاب ارتشی در هم است.

دایره‌المعارف بریتانیکا https://www.britannica.com در مورد جنگ ایران و عراق آورده است:

جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰- ۱۹۸۸) هنگامی آغاز شد ‌که نیروهای مسلح عراق در ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰ به غرب ایران در امتداد مرز مشترک کشورها حمله کردند. هر چند عراق مدعی شده بود جنگ در اوایل همان ماه زمانی که ایران تعدادی از پست‌های مرزی را گلوله‌باران کرده، آغاز شده است. جنگ ایران و عراق که بعد از جنگ ویتنام طولانی‌ترین جنگ قرن بیستم است در سال ۱۹۸۸ میلادی با آتش‌بس پایان یافت. گرچه از سرگیری روابط عادی دیپلماتیک و عقب‌نشینی نیروها تا زمان امضای توافقنامه صلح رسمی در ۱۶ اوت ۱۹۹۰ صورت نگرفت.

 منشأ جنگ ایران و عراق چه بود؟

ریشه‌های جنگ ایران و عراق اختلافات ارضی و سیاسی در روابط ایران و عراق بود. عراق می‌خواست کنترل منطقه مرزی خوزستان که منطقه نفت‌خیزی بود را به دست آورد و به همین دلیل از اینکه اغلب مردم منطقه خوزستان از اقوام عرب هستند، سوءاستفاده می‌کرد. البته نباید فراموش کرد که صدام حسین از حکومت شیعی ایران می‌ترسید و بیم آن داشت که اکثریت مردم شیعه عراق به انقلاب مشابه دست بزنند.

ترس از ایران، عامل نابودی صدام حسین

در سال ۲۰۰۳ که صدام حسین توسط نیروهای آمریکایی دستگیر شد اعترافی کرد که یوهان فرانسن، مدرس روابط بین‌الملل خاورمیانه آن را شگفت‌انگیز توصیف کرده است. صدام حسین به جورج پیرو بازپرس اف‌بی‌آی که وظیفه بازجویی از او را داشت گفت که دلیل اینکه او بیش از یک دهه با بازرسان تسلیحات سازمان ملل موش و گربه بازی کرده، وجود تسلیحات کشتار جمعی در عراق نبوده است.

عراق هیچ نوع تسلیحات کشتار جمعی را از غربی‌ها خریداری نکرده بود. وی اظهار کرد که عراق بسیاری از توانایی‌های تسلیحاتی خود را از دست داده است و به دلیل تحریم‌های سازمان ملل نتوانسته تسلیحات خود را بازیابی کند ولی ایران در مقابل توانایی تسلیحاتی خود را به طرز چشم‌گیری افزایش داده بود و او نمی‌خواست که این نقص عراق در مقابل ایران برملا شود. در نتیجه ترس عراق از ایران، ترس این کشور از آمریکا را تحت‌الشعاع قرار داده و در نهایت باعث نابودی وی شد.

داعش در عراق و حمایت ایران از مردم عراق

بعد از سرنگونی صدام حسین تا سال ۲۰۱۴ میلادی اتفاقات زیادی در عراق اتفاق افتاد. شورش در فلوجه، خشونت‌های فرقه‌ای، دخالت امریکا، انفجار در روستاهای کردنشین و خیلی از انفجارها و کشته شدن مردم بی‌گناه اتفاق افتاد. با حمله داعش فصل جدیدی در روابط ایران و عراق باز شد. داعش ظاهرا در سال ۲۰۱۴ میلادی در موصل عراق خلافت به‌ظاهر اسلامی را با حکومت ابوبکر البغدادی آغاز کرد. البته داعش از چندین سال قبل فعالیت خود را در عراق شروع کرده بود که با اشغال موصل گسترش یافت. ایران نیز به دلیل داشتن مرز مشترک با عراق و هم‌چنین به خاطر حمایت از مردم عراق، مبارزه علیه داعش را شروع کرد و به‌گونه‌ای امنیت را در مرزهای دو کشور برقرار کرد که پیاده‌روی اربعین بعد از سال‌ها از سر گرفته شد.

پیاده روی اربعین و فصل بهاری روابط ایران و عراق

از سال‌های دور پیاده روی اربعین برای زیارت امام حسین (ع) و شهدای کربلا باب بوده و همیشه این زیارت و پیاده روی با سختی‌های بسیاری همراه بوده است. صدام حسین از ترس اتحاد شیعیان از پیاده روی اربعین و زیارت امام حسین جلوگیری می‌کرد؛ اما پس از سرنگونی حزب بعث، مردم عراق به پیاده روی اربعین روی آوردند و به تدریج مردم ایران در پیاده روی اربعین شرکت کردند. در این مراسم، مردم عراق و ایران با عطوفت و مهربانی با یکدیگر رفتار می‌کنند و این‌گونه فصل بهاری روابط ایران و عراق به وجود آمد.

سخن پایانی

در این مطلب از سایت رزمندگان با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران به دلیل روحیه جنگ طلبانه صدام حسین و زیاده‌طلبی او، روابط قبلی ایران و عراق که چندان هم مناسب نبود، به یک خصومت جدی تبدیل شد. پس از پایان جنگ نیز تا زمان سرنگونی صدام حسین این روابط بی‌حاشیه نبود. صدام حسین که تجربه جنگ با ایران را داشت، از ترس ایران، توانایی تسلیحاتی خود را بالا نشان می‌داد که در نهایت باعث نابودی وی شد. در حال حاضر نیز پیاده روی اربعین فصل جدیدی از روابط ایران و عراق را پیش روی مردم دو کشور قرار داده است.